- Website Histoarysk Wurkferbân Wûnseradiel

GAASTER HOOGVELD
Het gebied boven Gaast, waar het land wat hoger ligt en waar de Gaasters een gemeenschappelijke weide hadden.


Een citaat uit ‘de Friesche Kleihoeve’  van Dr. Obe  Postma:

In dit gebied had men te Gaast rond 1700 nog de  groote meenschar  “o p  h o o c h  f e l d t” ten  Noorden van de Gaaster vaart gelegen en zich  uitstrekkende langs de IJmerens vaart, waarin  gedurende de 17e eeuw dikwijls scharren verkocht  werden; deze werd verdeeld in 1702 op initiatief  van den grietman Tjaard van Aylva, die  medeeigenaar was.
Het hoogveld was toen ruim 88  schar groot of wel 73 pondemaat 10 einsens 13  penning 5 voet. Waarschijnlijk waren er toen 15  eigenaars.
 

Enkele eigenaren van de percelen op  bovengenoemde kaart met kadastrale gegevens uit  1832.

3   Gaaster-Oud-Vaart, het Dorp  Gaast
246   Weiland, Weduwe Dirk  Thomas Vallenga, boerin
247   Weg, het Dorp Gaast
248/249  Huis + erf, Bouwe Baukes Algera,  timmerman
250   Weiland, Erven Tjalke Reinder  van der Meer
251/252  Huis en erf, kerkvoogdij Gaast
253  Weiland, Erven Tjalke  Reinders van der Meer
254   Water, het Dorp Gaast
255   Bouwland, kerkvoogdij Gaast
256   Weiland, Steensma Bolsward,  wethouder
257   Weiland, School Gaast
258/259   Weiland, School Gaast
260   Weiland, Willem Hingst,  schoolmeester
261   Weiland, Jan Arjens  Scheltinga, strandmeester
271/272  Weiland + Molen, Steensma Bolsward  

Bijzonderheden op deze kaart:
De stippellijnen zijn paden van en naar: 
a) Kerkepad van Gaast naar Ferwoude.
b) Pad van de Zandlaan naar de molen  rechtsonder, het begint bij het woord ‘Zet’, oftewel   Tonnezet.
c) Pad naar de molen met kadasternummer 272
d) Het pad van het dorp naar het Tonnezet loopt  aan de noordkant van de  Gaaster-oud-vaart,  evenals de ‘Reed’ boven het midden van de kaart. 

Opmerking:
De beide molens die worden aangegeven zijn ook  te vinden  in het artikel over de watermolens rond  Gaast en Ferwoude, een derde molen staat in de  buurt van de ‘lytse see’. 


Tegenwoordig, in2012, zijn de landerijen gemaakt  zoals op de satellietfoto van Google is te zien. De  landerijen zijn hier en daar te vergelijken met de  kadastrale kaart uit 1832. De Zandlaan is  onderaan, links van het midden. De watermolens  zijn  verdwenen en vervangen door gemalen met  meer capaciteit, die dan ook een groter gebied  bemalen.   

Landmeting Hoogveld uit 1760
In het archief van de voormalige gemeente  Wûnseradiel komen we de volgende getekende  kaart uit 1760 tegen. Het betreft hier stukken land  van verschillende eigenaren, die door landmeting  opnieuw zijn opgemeten en vastgelegd. Om de geschreven archieftekst  beter te kunnen  volgen is niet altijd de letterlijke tekst overgenomen,  maar aangepast aan onze leesstijl. 

De landgrootte van 1702, zoals deze bij Dr. Obe  Postma is aangegeven bij de inleiding en van onze  kaart uit 1760 kunnen we niet vergelijken omdat  in  het tijdsverschil van  60 jaar er regelmatig  wijzigingen en overdrachten hebben  plaatsgevonden. 
Het betreffende archiefstuk begint met de volgende  titel op het voorblad: 


De getekende kaart en een paar details.

De molen  is duidelijk van het type spinnekop. Het stempel is  van de provincie Friesland en geeft het document  rechtsgeldigheid. 

Otto Gielstra van ‘âld Makkum’ inventariseert het  archief van de oude gemeente Wûnseradiel  en  kwam  deze tekening tegen. De bijbehorende tekst  uit hetzelfde  archief verschaft ons duidelijkheid  over het nut en doel van deze landkaart. 

De tekst op de kaart is niet al te duidelijk  geschreven, vandaar dat we de tekst hebben  uitgetikt en de kaart  hebben voorzien van rode  letters om deze tekst  te duiden.  

Verklaring van enkele woorden: 
anx is ‘wat erbij  hoort’.
Batte is een houten overgang over het  water, die te verwijderen was.
Hikke is hek. 
Gemeene betekent van de gemeenschap. 
Melkiester is een gedeelte van het land waar  gemolken werd.
Gang  is een pad.
Drift is een   water.
Egte hüesvroü is de echtgenote van.
Set is  een soort brug.

(a) Ten Westen
(b) Set batte en draihikke anx is tot  onderhoüd van dit üit geteekent land
(c) De gemeene vaart
(d) De kerke van gaast
(e) Düattie Düercks
(f) De ijemeren genamt
(g) Hijlke Sanes
(h) De melk iester
(i) Algemeene gang en drift van de landen  die ten oosten liggen en dan over ’t set F koome
(j) Het gemeen
(k) Set batte anx is tot het gemeen
(l) De moolenaarent
(m) Set F batte draihoüd anx is tot onderhoüd  vant naast laeger aan deese süed kant
(n) Ten Süeden
(o) Hikke hik anx
(p) De algemeene vaart
(q) Anske hik anx
(r) De gang en drift van de landen Ten  oosten leggen van dit üitgeteekende land
(s) hik dan anx tot onderhoüd vant in oost  leget
(t) Wijtske Hoites hües vroü van Hijlke  Sanes
(u) Jantie Düercks hües vroü van Anske  Scheltes
(v) Hikke dam anx is tot onderhoüd van dit  üitgeteekende land
(w) Jantie Düercks hües vroü van Anske  Scheltes
(x) Ten Oosten
(ij) W. Hesling
(y) Ten Noorden
(z) De hoog Wel geb heer geeneraal Jr  Hobbe van Aijlva 


 

Enige aantekeningen bij de namen, genoemd op de voorgaande tekening en lijst.

(z)> Hobbe van Aylva was ongehuwd.

Majoor van het
Infant. Reg. van 1718-1720

Kolonel 1724-1742

Lt.-generaal op 1 jan. 1742

Overleden op 15 december 1772


(u)> Anske Scheltes, afkomstig uit Bolsward.
Ondertrouw op 15 mei 1756 met Jantie Durks  afkomstig uit Gaast.
Opmerking: aangegeven door de bruidegom en  Hans Monses wegens de bruid, voor het gerecht te  proclameren. Attestatie afgegeven op 25 mei 1756. Ansche  Scheltes afkomstig uit Bolsward en Jantjen Durx  afkomstig uit Gaast. Opm: hij is koopman. Bevestiging huwelijk op 26 mei 1756 te Makkum   van Anske Scheltes, afkomstig uit Bolsward en  Jantjen Durcks afkomstig van Makkum. Ansche Scheltes overleden 16 oktober 1780.  Ontvangen 21-0-0 wegens kistgeld. Uit het register van de levering van doodskisten en  ontvangen kistgeld 1769-1803 Weeshuis Bolsward. 

(u)> Jantjen Durks Bangma, vrouw van Anske  Scheltes. Overleden 16 februari 1810 te Sneek. Opm. De overledene was gehuwd, het overlijden  werd aangegeven door Jeltje Bangma. Geboren te Gaast, Sitse. Gedoopt op 26 februari  1755 in Makkum RK. Zoon van Pieter Sitses en  Boetjen Boues.
De doopheffer was Jantje Durcks, in wiens plaats  Tiertje Boues. 
Geboren te Gaast, Baukjen.  Gedoopt 11 december  1754 in Makkum RK. Dochter van Thomas Agis en  Gertjen Durcks. Doopheffer Jantjen Durcks.

(t)> Hijlke Sanes (van der Zee) wo. Gaast van  1755-1768. Man van Wytske Hoytes. Zijn 1ste huwelijk ( met attestatie afgegeven,  24/12-1755) met Wytske Hoytes, die afkomstig is  van Workum 
2de huwelijk  te Gaast (n.h) op 15 mei 1768 Rinske  Tammes, ouders onbekend.  Hun kind is Iebeltje Hielkes van der Zee geboren 2  okt. 1768, trouwt  met Siebren Feikes de Boer op  17 nov 1793 (RK) te Makkum. Zij krijgen een  dochter Geertje Siebrens de Boer.

(e)> Düattie Düercks.
Bevestiging huwelijk op 14 april 1733 van Eelke  Rijns met Doetie Deuriks.  Grietie, geboren te Gaast, dochter van Gerrit  Wopkes en Wiek Lieuwes is gedoopt op 15 aug.  1732 in Makkum, RK. De meter van het kind is  Doetie Deuriks. 


Het archief vertelt ons het volgende:
Waren er volgens Postma in 1700 nog 15  eigenaars in het Hoogveld. In 1760 zijn er in het  gebied dat door de tekening wordt voorgesteld 9  eigenaars. Uit het archief weten we wie het waren  en hoe groot hun gebied was.                 

                                                                                                                                  Schar, roede,  penn., voet  
(u) Jantie Dürcks egte hüsvroü van anske Scheltes   A                                                      8           8        14      5
(t) Wijtske Hoites egte huisvroü van Hilke Sanes     B       
Nota hier is meede Inbigrepen een Schar van  Sipke Epkes afkomstig                                 7            7         4     14½
C: het Gemeen
Doetje Jippes huisvroü van Jan Smid                                                                                2            9       17       5
De heer geeneraal  hobbe van Aÿlva                                                                                0            8        17      0
Jacob ijbma Erven                                                                                                          2            7        11      0
De gereef..   Diaconije te Makküm                                                                                    1           0         0       0
Inse Sjoerds                                                                                                                   1           0         0       0
De gaaster kerk                                                                                                              1           3         0       0
De gaaster School                                                                                                           3           4         0       0            
                                                                                                                                      ----------------------------     
Te  zaamen düs  A – B - C                                                                                         29s        9r       4p     4½v

Voor de 7 eigenaren van Het gemeen C (de  gemeenschappelijke weide)  blijft dus over
                                               13 Schar; 3 roeden; 5 penning; 5 voet,
mits we de  volgende verhoudingen aanhouden: 1 schar = 10 roeden; 1 roede = 20 penning; 1  penning = 20 voet.
Vergelijken we dit met onze tijd  dan is 1 penning ongeveer 15,28 m². 

Dit was de bestaande situatie voor 1760, maar door  landmeting en nieuwe vlaktematen krijgen we  andere getallen. De vlaktemaat eins doet zijn  intrede als 20 penning en is ongeveer 300 m². 
Het ’gemeene’ deel  C heeft volgens deze metingen nu: 
                                                22 schar; 2 eins; 3 penning; 9 voet.
De  verhoudingen tussen de vlaktematen is: 1 schar =  12 eins; 1 eins = 20 penning; 1 penning = 20 voet. 


De opsteller en tekenaar  Rintje Reins van dit  geschrift heeft op meer plaatsen in Friesland  geschriften gemaakt. Zijn naam komt voor bij de  kaartenverzameling van het Rijksarchief Friesland.

Hier staat het volgende:
Van minder grote waard, maar toch curieus zijn de  kaarten van de amateur landmeter en boer Rintje  Reins (geb. ca. 1710) (kaarten 10480 -10494). Hij  bracht op een naïeve wijze boerderijen in beeld en  hield zich bezig met de bestudering van  mathematica en de astronomie.

Bij een uitgever komen we zijn naam ook tegen:
Rintje Reins (1720-1776) was boer en landmeter en  amateur-historicus en liet een aantal handschriften  met zelfgemaakte illustraties na. 

Rintje Reins begint het geschrift met: 
Aantekeningen van de namen van de eigenaars  met hun eigendom. Vandaag opgemaakt, 10 maart  1761. Het uitgetekende perceel ligt bij Gaast en  een ieder heeft zijn eigendom opgegeven nadat ze  in de kerk in vergadering zijn geweest.
Dan volgt de opsomming van de metingen zoals  hierboven is weergegeven.
Rintje Reins laat de lezer weten dat hij een  eenvoudige tekening heeft gemaakt met daarbij de  watermolen, hekken en zetten. Een sloot om het  land en de vaarten zijn getekend met twee lijnen  voor beide walkanten. Hij gaat nog in op de  schaduw en perspectief en hij was nog van plan de  tekening op een groter stuk papier te zetten.
Rintje Reins komt uit Tirns en hij heeft op last van  het gerecht van Wonseradeel  een bepaald stuk  land in het Hoogveld bij Gaast opgemeten. Anske  Scheltes, koopman te Bolsward en zijn vrouw  Jantie Dürcks hebben een deel van het land aan  de oostkant wat minder goed is als dat van Hilke  Sanes en zijn vrouw Wijtske Holtes aan de  westkant, maar dan wel   op een verantwoorde  wijze. Het blijkt dat de gesteldheid van het land van  Anske Scheltes niet zo goed is dat van Hilke  Sanes. Hilke Sanes zal een deel aan Anske  Scheltes af moeten staan. Daarom moet het  gerecht twee mannen aanstellen, Jan Fockes en  Djurre Paules, boeren te Ferwoude, om het land te  taxeren. Hun oordeel is dat Anske Scheltes vijf  einsen en tien penning land meer moet krijgen dan  zijn eerder aandeel om dit te compenseren. Bij het  tekenen is hier al rekening mee gehouden. De metingen zijn gedaan in Coonings Roeden ( de  zogenaamde landmeters Roeden) en men heeft in  aanwezigheid van eigenaars en geïnteresseerden  dit op 10 maart 1761 in de kerk van Gaast  vastgesteld. Vandaag, 16 maart 1761, te Makkum  is het vastgesteld door de secretaris van  Wonseradeel, dat Anske Scheltes op eigen kosten  de sloten en overgangen in orde moet maken. Nu we dit hebben vastgesteld zal Anske Scheltes  geen belasting meer hoeven te betalen over het  overgedragene.
 

De ondertekening geschiedt op 16 maart 1761 te  Makkum, door Jan Fokkes, Djurre Poulüs, Jan  Monsma, Rintje Reins en de secretaris H.W.W.  Wiarda

Tot slot:
In bovengenoemde tekening gaat het ook om de  gemeenschappelijke weide, ook wel meent  genoemd en wie het  onderhoud moest plegen en  waaraan.  Bij (i) wordt aangeven dat er een  algemene gang is. We kunnen dit duiden als een  pad door de weilanden ten noorden van de Gaaster  Vaart. 

Verklaringen van het woord MEENT zijn:
1) Dorpsweide  2) Deel van een dorp  3)  Dorpscentrum  4) Gemeenteweide  5) Grasland   6) Gemeenschappelijke weide  7) Gemene weide   8) Gemeenschappelijke grasland  9) Gemeenschappelijke grond  10) Gemeentegrond   11) Schaarweide  12) Weide voor  gemeenschappelijk gebruik 13) Wei  14) Weiland  (gemeenschappelijk)  15) Weide  16) Weiland dat gezamenlijk wordt gebruikt 17)  Markweide 

Meent
Een meent of mient is een term die vroeger gebruikt  werd voor een onverdeelde gemeenschappelijke  weide, meest als onderdeel van een gemeynt of  marke. Het kwam met name voor op zandgronden.  Afhankelijk van de regio en de  bodemvruchtbaarheid werd de meent op een zeker  moment in het verleden verdeeld tussen de  gerechtigden. Met name in de negentiende eeuw. 

Cassandra had ook een idee over de Meent
Ik zat op de meent en zag hoe kort het gras op de  gemeenschappelijke weide was geworden. Er  waren ook al kale plekken ontstaan. Iedereen mag  zijn vee laten grazen op de meent. Maar als er geen  paal en perk gesteld worden aan het gebruik van  de meent, dan loopt het slecht af met de weide en  is uiteindelijk iedereen de dupe. 


Gang naar de gemeenschappelijke weide.
Op de satellietfoto begint er een pad vanaf de Zandlaan schuin omhoog te lopen. Dit pad komt uit in de voormalige gemeenschappelijke weide. Op bijgaande foto is het begin van dit pad zichtbaar met aan de rechterkantkant van de foto het huis van Harmen Haagsma. Vroeger, ± 1825 is hier een huis met timmerwerkplaats gebouwd door timmerman en molenbouwer Bouwe Baukes Algera. De overgang over de Gaaster Vaart was het tonnezet dat door deze timmerman werd onderhouden. Zie hiervoor een ander artikel van het dorp Gaast.


 

Index pagina

Vorige pagina

 

Histoarysk Wurkferbân Wûnseradiel